de franse nederlanden

Niet thuis, maar ook niet op het werk: ‘Espaces Possibles’ toont nieuwe ontmoetingsplekken

Met Espaces Possibles presenteert het WAAO, het centrum voor architectuur en urbanisme in Rijsel, een mooi overzicht van ‘derde plekken’, de ruimtes tussen thuis en werkplek in. Ook in Vlaanderen en Wallonië boomen deze locaties als nooit tevoren. Maar de ene plaats is de andere niet.

Een eerste verdienste van de expo Espaces Possibles is dat zede gelegenheid vormt om kennis te maken met Bazaar St-So, een plek voor cocreatie die midden in de coronatijd in alle stilte de deuren opende. De Gare Saint Sauveur kende u vast al, de verbouwde goederentreinloods in hartje Rijsel die al jaren de thuishaven is voor een deel van de werking van Lille 3000.

Architecten Béal en Blanckaert van het gelijknamige bureau pakten de voorbije jaren de achterliggende loodsen aan, intussen omgedoopt tot Bazaar St-So. Die loodsen werden gestript en met veel zorg ingericht, goed voor 5000 vierkante meter aan ateliers, vergader- en ontmoetingsruimte. Dwars door de site lopen nog steeds de oude treinsporen, houten planken herinneren aan hun aanwezigheid.

Bazaar St-So is gefinancierd door een publiek-privaat partnerschap en wordt uitgebaat door de coöperatieve Smart, een administratieve dienstverlener voor mensen die veelal in de cultuur- en creatieve sectoren werken.

De expo Espaces Possibles presenteert gelijkaardige plekken. Sites waar verschillende functies worden gecombineerd en waarbij cocreatie en ontmoeting een centraal gegeven zijn. De expo is opgevat als één grote inventaris van tiers-lieux in de regio Hauts-de-France. Tiers-lieu of derde plek is een letterlijke vertaling van het Engelse third place, een term van de socioloog Ray Oldenburg waarmee hij plaatsen duidde tussen huis en werkplek in. Geen onbekend concept in Vlaanderen, want de bibliotheken presenteren zich al geruime tijd onder die vlag: publieke plaatsen waar lezen, informatie, creatie en ontmoeting samenkomen. Wie op een zaterdag een grotere bibliotheek bezoekt voelt het idee wel. Bibliotheken doen veel meer dan boeken uitlenen, het zijn huiskamers van de stad geworden.

Van coworking, café tot atelier

Maar evengoed kan het gaan om de coworkingplekken die als paddenstoelen uit de grond schieten. Alleen al Kortrijk kent er zo een tiental. Of het kan gaan om een gedeeld atelierruimte. Denk bijvoorbeeld aan de Ateliers Jouret in Roubaix of de TechShop Workshops Leroy Merlin, waar ook werkmateriaal ter beschikking van de gebruikers is. Je hebt ze dus in alle vormen en maten, die derde plekken. Ook het achterliggende financieringsmodel kan heel verschillend zijn.

Le Polder in Hellemmes (bij Rijsel) is een solidair café, waar mensen ideeën kunnen aanbrengen voor activiteiten. Coöperatieve Baraka in Roubaix is een sociaal restaurant en coworkingruimte én wil een motor zijn voor ecologische transitie in de wijk. Bolwerk in Kortrijk is een vzw waarbij creatieve mensen bijdragen aan projecten van de vzw of zelf projecten kunnen aanbrengen. Bolwerk maakt creaties die op festivals getoond kunnen worden , maar heeft bijvoorbeeld ook een podiumwerking en een jongerenatelier. La Bonneterie in Leuze-en-Hainaut vertrekt dan weer vanuit een atelierwerking, maar trekt resoluut de wijken in. Op vraag van steden, gemeenten of collectieven maakt La Bonneterie constructies samen met de bewoners. Zo opende recent nog een skateramp in Frasnes, waar de vzw een week lang aan werkte met jongeren van ter plekke.

Instrumenten voor gebiedsontwikkeling

Hoewel Espaces Possibles alleen voorbeelden uit de Nord presenteert, kun je er de Vlaamse en Waalse voorbeelden dus bij denken. De expo presenteert en inventariseert. Wat de beweegreden is om een derde plek op te richten en hoe de financiering is georganiseerd, daar gaat de tentoonstelling grotendeels aan voorbij. Espaces Possibles zoomt eerder in op de vraag hoe architecten erin slagen om verschillende functies een plaats te geven binnen een site, hoe de ontmoeting wordt georganiseerd.

“Op welk punt maakt architectuur plaats voor gebruikers die zelf dingen kunnen ontwerpen? Daar ligt een interessant debat”, laat architect Antoine Béal optekenen, één van de architecten die Bazaar St-So inrichtte. Dat is een terechte vraag, die eigenlijk ook het wezenskenmerk bevraagt van de derde plek. Wat is een juiste context om te construeren rond cocreatie, wanneer stuur je en wanneer stuur je niet? Is het einddoel vierkante meters verhuren of wil je dan ook als initiatiefnemer dat er samenwerking ontstaat? En wat is ook de bedoeling? Maak je een gedeelde atelierruimte voor stedelingen met een beperkte ruimte thuis, waarbij de derde plek dus eerder een eenvoudig instrumenteel project is van ruimte delen? Of gaat het er net om dat je samen projecten bouwt en dat het samenwerken voornamelijk inhoudsgedreven is? Of beide?

Zeker is dat dit soort initiatieven de komende jaren nog zal toenemen, wat ook de achterliggende drijfveer is. Ook overheden hebben dit begrepen. In Hauts-de-France worden deze verbindende plekken de laatste jaren beschouwd als instrumenten voor gebiedsontwikkeling. Ook Vlaanderen heeft meer oog voor dergelijke cross-sectorale werkingen. De Vlaamse overheid heeft snel de aandrang om alles in vakjes als cultuur, erfgoed, economie of milieu te stoppen en daar navenant subsidiemechanismen op te enten. Maar stilaan ontstaat ook daar openheid, denk bijvoorbeeld aan het bovenlokaal cultuurdecreet, waarbij samenwerking tussen sectoren net wordt aangemoedigd. Eén van de mogelijke kansen dus voor de derde plekken.

Espaces Possibles

17 september – 19 november

gratis toegang

WAAO centre d’architecture et d’urbanisme

Bazaar St-So, 292 rue Camille Guérin, Rijsel

• Architectuur
• Bazaar St-So
• Rijsel
• WAAO